Merhaba – bugün sizinle birlikte hem merak ettiğim hem de “nereden çıktı bu?” diyebileceğimiz bir konuyu bilimsel bir merakla ele alacağız: Küllâbiyye mezhebi. İnanç tarihi ve kelâm ilmi açısından köşede kalmış ama aslında Sünnî düşüncenin şekillenmesinde rol oynamış bir akım bu. Basit bir dil kullanarak ama sağlam kaynaklarla ilerleyelim.
Küllâbiyye Mezhebi Nedir?
“Küllâbiyye” adı, 9. yüzyıl Bağdat-Basra çevresinde etkin olmuş İbn Küllâb (ö. ≈ 240/854) tarafından temsil edilen kelâm anlayışına ait. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][1]) Bu akım, klasik “Mutezile‑Selef” ayrımları arasında köprü görevi görmüş; kelâmî sorulara hem aklî hem naklî yaklaşımla cevap aramıştır. Özetle: Küllâbiyye, Sünnî kelâmın erken döneminde “zor sorulara” (Kur’an – kâinât ilişkisi, Allah’ın sıfatları, vahiy ve yaratılış gibi) yanıt arayan bir mektep olarak önemli.
Nasıl doğdu? Arka plan
Hicri 2. ve 3. yüzyıllarda İslam dünyasında kelâmî sorular artmıştı: örneğin, “Kur’an Allah’ın zâtından mı?” “Allah’ın sıfatları sabit midir, değişebilir mi?” gibi. Bu soruların gündeme gelmesiyle birlikte hem Mutezile hem de diğer akımlar aktif hâle geldi. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][2]) İbn Küllâb, bu ortamda, özellikle Basra’da, Selefî geleneğe bağlı kalarak ama Mutezile’nin aklî yöntemlerinden de faydalanarak bir yaklaşım geliştirdi. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][1])
Temel görüşleri
Küllâbiyye mezhebinin öne çıkan bazı noktaları şöyle:
Kur’an’ın “kâinât” öncesinden olması meselesinde: İbn Küllâb’ın görüşlerine göre Kur’an, ilâhî kelâm olarak ezeli, yani Allah’ın zâtından ayrı olmayan bir şekilde. Bu konuda Mutezile’nin “kâinât içinde yaratılmıştır” görüşünü reddetmiştir. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][2])
Allah’ın sıfatları meselesinde: Allah’ın zâtı ile sıfatlarının birbirinden ne tamamen ayrı ne tamamen aynıdır. Yani klasik “zât ile sıfat” meselesine orta yol bulmaya çalışmıştır. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][2])
İman‑amel ilişkisi, yaratılmışlık‑kâinât sorunu gibi sahalarda da kelâmî savunular geliştirmiştir; örneğin “hadisler geriye sonsuza kadar gidemez” gibi varlık‑temeli görüşleri ortaya koymuştur. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][2])
Küllâbiyye’nin etkisi ve mirası
Bu mezhep kendi başına uzun süre kurumsallaşmış büyük bir yol açmamış olsa da, Sünnî kelâmın gelişimine önemli katkılarda bulundu. Örneğin, Ebu’l‑Hasan eş‑Eşʿarî gibi sonraki kelâmcılar, Küllâbiyye’nin fikirlerinden etkilenmiştir. ([Vikipedi][3]) Ayrıca Küllâbiyye, kelâm ilmini “aklı reddeden bir nakilci yaklaşım”tan çıkarıp, aklî delillere açık bir biçime yöneltmiştir. Bu da İslam düşünce tarihinde bir kırılma olarak değerlendirilebilir. ([Sahafium][4])
Neden bugün önemlidir?
Bugün baktığımızda “mezhep” denince aklımıza dört büyük Sünnî fıkıh mezhebi ya da iki büyük Sünnî kelâm mektebi (Mâtürîdî ve Eşʿarî) gelir. Ancak Küllâbiyye gibi “erken dönem küçük akımlar” aslında o büyük yapıların arkasındaki düşünsel altyapıyı oluşturmuştur. Bu yüzden şöyle sorabiliriz:
Küllâbiyye gibi akımlar olmasaydı, Sünnî kelâm nasıl şekillenecekti?
Günümüzde Sünnî düşünce içinde farklılık gösteren “nakil‑akıl”, “sıfat meselesi”, “Kur’an’ın mahiyeti” gibi konuların kökeninde Küllâbiyye’nin görüşleri ne kadar etkili?
“Erken dönem fikir hareketleri” ni görmezsek, günümüzdeki mezhep ayrımlarını ne derece anlayabiliriz?
Küllâbiyye Mezhebi Nedir? — Kısaca Özet
Tek cümleyle: Küllâbiyye, İbn Küllâb’ın öncülüğünde Basra çevresinde ortaya çıkan, Sünnî kelâmın erken döneminde akıl ve nakli birlikte kullanarak Allah’ın sıfatları, Kur’an’ın mahiyeti gibi temel meseleleri savunan bir düşünce akımıdır. Kur’an’ın ezeli oluşu, sıfat‑zât ilişkisi, varlık ve yaratılış gibi sorulara yönelik cevaplarıyla da dikkat çeker.
Bu yazı size yeni kapılar açtıysa, şu sorular üzerinde birlikte düşünebiliriz:
Sizce bugün mezhep dışı “erkek akımlar” (erken dönem küçük akımlar) neden daha az konuşuluyor?
Erken dönem kelâmcıların yöntemleri ile günümüz düşünürlerinin yöntemleri arasında ne farklar var?
Küllâbiyye’nin öncekilerden ve sonrakilerden farklı olarak ne yaptığına dair hangi özellikler en dikkat çekici sizce?
Okuduğunuz için teşekkür ederim; yorumlarınızla tartışmayı genişletmek isterim.
[1]: https://islamansiklopedisi.org.tr/kullabiyye?utm_source=chatgpt.com “KÜLLÂBİYYE – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[2]: https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-kullab?utm_source=chatgpt.com “İBN KÜLLÂB – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[3]: https://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Kullab?utm_source=chatgpt.com “Ibn Kullab”
[4]: https://www.sahafium.com/kitap/ibn-kullab-ve-kullabiye-mezhebi-p114078.html?utm_source=chatgpt.com “İbn Küllab ve Küllabiye Mezhebi Tevfik Yücedoğru – sahafium.com”